Սանահինի վանական համալիր

Հայկական եկեղեցական ճարտարապետության առանձնահատուկ օրինակներից է Սանահինի վանքը, որը գտնվում է Ալավերդի համայնքի մաս կազմող Սանահին գյուղում։ Այս տարածքը դեռևս 4-րդ դարից հայտնի է եղել որպես հոգևոր կարևոր կենտրոն։ Ներկայիս վանքի ամենահին եկեղեցին՝ Սուրբ Աստվածածինը, կառուցվել է 10-րդ դարի առաջին կեսին՝ Աբաս Բագրատունի թագավորի օրոք։

Ըստ ավանդության, Սանահին անունը ծագել է վանքի ճարտարապետի և իր որդու միջև վեճի արդյունքում։ Սանահինում վանք կառուցելու համար իշխաններից մեկը հրավիրում է մի հայտնի վարպետի, ով աշխատանքը սկսում է իր որդու հետ։ Շինարարության ընթացքում երկուսի միջև վեճ է ծագում, և որդին հեռանում է Սանահինից։ Ճանապարհին նա հանդիպում է մեկ այլ իշխանի, ով հանձնարարում է երիտասարդին կառուցել վանք հանդիպակաց լեռան վրա։ Աստիճանաբար վանքի պատերը վեր են խոյանում, տեսանելի դառնում Սանահինի կողմից։ Հայրը որոշում է այլցելել և մոտիկից տեսնել այդ շինությունը։ Երբ նա հանդիպում է իր որդուն, հարցնում է, թե՝ ի՞նչ է կառուցում, որին որդին պատասխանում է․ «Հաղթանակի պատ»։ Հայրը մատնացույց է անում իր կառուցած վանքին և ասում․ «Հիշի՛ր, որ սա նրանից հին է»։ Այստեղից էլ գալիս է Սա-նա-հին անունը։

Հակիրճ տեղեկություն

Տեսակ
Կրոնական վայր
Ե՞րբ այցելել
Կլոր տարի
Հեռավորություն
51 կմ (Վանաձորից)
Ինչպե՞ս հասնել
Մեքենայով
Տեսնել
Սբ. Աստվածածին եկեղեցու գավիթ

Ի՞նչ տեսնել մոտակայքում

Կայանբերդ ամրոց (11.8 կմ)
Սանահինի միջնադարյան կամուրջ (7.2 կմ)
Միկոյան եղբայրների թանգարան (700 մ)
Հաղպատի վանական համալիր (15.2 կմ)
Օձունի տաճար (14.8 կմ)
Ալավերդու պատկերասրահ (6.4 կմ)

Սանահինի գլխավոր Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 966 թվին Աշոտ Ողորմած թագավորի և Խոսրովանույշ թագուհու կողից ի պատիվ իրենց երկու որդիների՝ Կյուրիկեի և Սմբատի։ Թագավորական ընտանիքը այստեղ հիմնեց միաբանություն և կրոնական դպրոց, և հրավիրեց հոգևորականների, բարձրագույն կրթությամբ վարդապետների և գրիչների հաստատվել այստեղ։ Սանահինը շուտով դարձավ Կյուրիկյան թագավորության հոգևոր նստավայրը, որով էլ պայմանավորված էր վանքի հետագա ընդլայնումը։

Վանքը բաղկացած է Սուրբ Աստվածածին (928-944) և Սուրբ Ամենափրկիչ հիմնական եկեղեցիներից (966), որոնք ունեն իրենց առանձին գավիթները (հապատասխանորեն 1211 և 1181), ճեմարանից (10-11-րդ դարեր), զանգակատնից (1235) և մատենադարանից (1063)։ Այլ կառույցներից են Սուրբ Գրիգոր փոքրաչափ եկեղեցին (10-րդ դար), սեղանատունը, ինչպես նաև Կյուրիկյան և Զաքարյան տոհմերի դամբարանները։

Սանահինի ճեմարանի կառույցը յուրահատուկ օրինակ է աշխարհիկ շինությունների շարքում։ Սուրբ Աստվածածնի գավթին հարող այս ուղղանկյուն լսարանը ունի իրար կողքին արված որմնախորշեր, որոնք ամենայն հավանականությամբ ծառայել են վանականների համար որպես նստատեղեր։

Սանահինը կրթության կարևոր կենտրոն էր, որտեղ աստվածաբանությունից զատ ուսուցանում էին փիլիսոփայություն, գեղագրություն, բժշկագիտություն, հռետորաբանություն, երաշժտություն, տոմարագիտություն, և այլն։ Նշանավոր վարժապետներից էր Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին։ Իր «Թղթեր» աշխատությունում նա արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդել ժամանակի քաղաքական և կրոնական խնդիրների մասին, ինչպես նաև արտահայտել է իր մտքերը կենսաբանության, աստղագիտության, երաժշտագիտության, գեղագիտության, գրականության, առասպելաբանության, բժշկագիտության և բնագիտության մասին։

Հարևան Հաղպատի վանքի հետ միասին, Սանահինի վանքը ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառագության ցանկում, որպես հայկական և բյուզանդական եկեղեցական ճարտարապետության յուրահատուկ օրինակ։

Կայանբերդ ամրոց

Հաղպատի վանքի և հարակից գյուղերի համար կարևոր պաշտպանական կառույց է եղել Կայան ամրոցը (հայտնի նաև որպես Կայանբերդ կամ Ակնաբերդ)։ Այն գտնվում է Ակներ և Հաղպատ գյուղերի միջև գտնվող կիրճում՝ Դեբեդի ձորին կից: Այս ժայռի երեք կողմերի խոր կիրճերը բնական պաշտպանություն են ապահովում Կայանբերդին, որը լրացուցիչ ամրացված է եղել նաև պաշտպանական հզոր պատերով և շուրջ 15 աշտարակներով: Ձգվելով շուրջ 120 մետր ՝ ամրոցը հասանելի է միայն հարավային կողմից: Այստեղից ձգվող արահետը ձորի եզրով և Շերեկ գետի վրայով գնում է դեպի Հաղպատ գյուղ: Բերդի շրջակայքում հայտնաբերվել են ամրոցը ջրով ապահովող մի քանի կառույցների ավերակներ, ջրավազանների և կավե խողովակների մնացորդներ: Կայան ամրոցում է գտնվում նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը հայտնի է նաև որպես Դսևանք:

Եկեղեցու շքամուտքին պահպանված արձանագրությունը վկայում է, որ բերդը և եկեղեցին կառուցվել են 1233 թվականին Հաղպատի վանքի վանահայր Հովհաննես եպիսկոպոսի կողմից։ Կայան ամրոցը կարևոր հենակետ էր միջնադարյան Հայաստանում: Իր բարձր դիրքի շնորհիվ ամրոցը հսկում էր շրջակա ձորերը, և այստեղ տեղակայված զինվորները կարողանում էին հեշտությամբ տեսնել մոտեցող թշնամիներին և նախազգուշացնել գյուղերին ու Հաղպատի վանքի վանականներին վտանգի մասին: Բերդը ավերվել է 1241 թվին՝ մոնղոլական արշավանքների ժամանակ:

Հակիրճ տեղեկություն

Տեսակ
Պատմական վայր
Ե՞րբ այցելել
Ապրիլ - նոյեմբեր
Հեռավորություն
54 կմ (Վանաձորից)
Ինչպե՞ս հասնել
Ոտքով
Տեսնել
Սբ․ Աստվածածին եկեղեցի

Ի՛նչ տեսնել մոտակայքում

Հաղպատի վանք (3.5 կմ)
Զարնի-Պարնի քարայր-ամրոց (2.5 կմ)
Ախթալայի վանք (13 կմ)
Սանահինի վանական համալիր (11.5 կմ)
Միկոյան եղբայրների թանգարան (11.3 կմ)
Ալավերդու պատկերասրահ (5.7 կմ)

An inscription above the entrance to the church that contains information on the construction of the site states that the fortress and the church were built in 1233 by the abbot of Haghpat monastery, Bishop Hovhannes, the son of the sister of the princes Ivaneh and Zakareh Zakarians.

Kayan Fortress was an important foothold in medieval Armenia. Thanks to its elevated location, the fortress was overlooking the surrounding canyons, and soldiers stationed here were able to easily detect approaching enemies, and warn the villages and, most importantly, the Haghpat monastery, of the dangers. The fortress was eventually destroyed in 1241 during the Mongol invasions of Armenia.

Հաղպատի վանական համալիր

Հաղպատի վանական համալիրը հայկական եկեղեցական ճարտարապետության գլուխգործոցներից է։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության մաս կազմող այս հուշարձանը տեղական և բյուզանդական ճարտարապետական ավանդույթների յուրահատուկ համադրություն է։ Վանքի գլխավոր Սուրբ Նշան եկեղեցին հիմնադրվել է 976 թվին Աշոտ Ողորմած թագավորի և Խոսրովանույշ թագուհու կողմից ի արևշատություն (երկարակյացություն) իրենց երկու որդիների՝ Սմբատի և Գուրգենի (Կյուրիկե)։

Ըստ ավանդության, «Հաղպատ» անունը ծագել է մոտակա Սանահին վանքի կառուցման ժամանակ հոր և որդու վեճի արդյունքում։ Սանահինում վանք կառուցելու համար իշխաններից մեկը հրավիրում է մի հայտնի վարպետի, ով իր հետ բերում է իր որդուն։ Շինարարության ընթացքում երկուսի միջև վեճ է ծագում, և որդին հեռանում է Սանահինից։ Ճանապարհին նա հանդիպում է մեկ այլ իշխանի, ով հանձնարարում է երիտասարդին կառուցել վանք հանդիպակաց լեռանը։ Աստիճանաբար վանքի պատերը վեր են խոյանում, տեսանելի դառնում մյուս սարին աշխատող հոր համար։ Վերջինս որոշում է այլցելել և մոտիկից տեսնել այդ շինությունը։ Պատերն ուշադիր զննելուց հետո, վարպետը հայտարարում է՝ ախ պատ, ամուր պատ։ Այսպես էլ վանքը հայտնի դարձավ որպես Հաղպատ։

Հակիրճ տեղեկություն

Տեսակ
Կրոնական վայր
Ե՞րբ այցելել
Կլոր տարի
Հեռավորություն
56 կմ (Վանաձորից)
Ինչպե՞ս հասնել
Մեքենայով
Տեսնել
Ամենափրկիչ խաչքար

Ի՞նչ տեսնել մոտակայքում

Կայանբերդ ամրոց (3.5 կմ)
Ախթալայի վանական համալիր (17.6 կմ)
Զարնի-Պարնի քարայրա-ամրոցային համալիր (3.5 կմ)
Սանահինի վանական համալիր (15.4 կմ)
Սանահինի կամուրջ (8.5 կմ)
Ալավերդու պատկերասրահ (9.2 կմ)

Հաղպատի վանքը բաղկացած է Սուրբ Նշան գլխավոր եկեղեցուց և իր գավթից, Սուրբ Գրիգոր (1023-1025 թթ․) ու Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիներից (1208-1220 թթ․), 11-րդ դարի գրադարանից, 1245 թվին կառուցված զանգակատնից, դամբարանից, և մոտ 270 վանականի համար նախատեսված սեղանատնից։ Համալիրը 10-11-րդ դարերում պարսպապատվել է։ Հաղպատի վանքը՝ որպես միջնադարյան Հայաստանի կարևոր կրոնական, մշակութային և գիտակրթական կենտրոն՝ հայտնի է նաև այնտեղ ստեղծված ձեռագիր մատյաններով։

Հաղպատի վանքում մի շարք հայտնի գիտնականներ են դասավանդել, այդ թվում լեզվաբան և փիլիսոփա Գրիգոր Մագիստրոսը։ Այստեղ մեծ ներդրում է ունեցել Հովհաննես Սարկավագը, ով բարեփոխել է հայկական եկեղեցական օրացույցը և հեղինակել մի շարք գիտական աշխատություններ մաթեմատիկայի, աստվածաբանության, բժշկության և այլ ոլորտների վերաբերյալ։ Իր ծաղկման շրջանում Հաղպատում կային ավելի քան հինգ հարյուր վանականներ։ Այս շրջանում վանքը նշանավոր էր դարձել հայերեն լեզվով գրված մեծաթիվ ձեռագրերով՝ դառնալով առաջին հայկական Մատենադարանը։

12-րդ դարում՝ Զաքարյան իշխանների կողմից Հայաստանը սելջուկ թուրքերից ազատագրելուց հետո, երկիրը թևակոխում է խաղաղ ժամանակաշրջան, որի ընթացքում արագորեն զարգանում են արվեստն ու մշակույթը։

Այս շրջանում են ստեղծվել բազմաթիվ պատկերազարդ ավետարաններ և ձեռագրեր, որոնցից առավել նշանավոր է Հաղպատի ավետարանը՝ ստեղծված 1211 թվին Հաղպատում և հետագայում Անի քաղաքում Մարգարե Ծաղկողի կողմից նկարազարդված։

Այս ձեռագիրը յուրահատուկ է իր գեղագիտական ոճով․ բացի միջնադարյան կանոնիկ կրոնական և տարբեր աստիճանների հոգևոր այրերի պատկերներից, այստեղ են նաև աշխարհիկ կյանքի դրվագներ, ամենօրյա կենցաղի և ավանդական հագուստներով տղամարդկանց ու կանանց պատկերներ։ Այժմ այս ձեռագիրը պահվում է Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում։

Մեկ այլ կարևոր արվեստի գլուխգործոց է Հաղպատի Ամենափրկիչ խաչքարը՝ ստեղծված 1273 թվին վարպետ Վահրամի կողմից։ Այս տիպի խաչքարերից շատ քիչ նմուշներ են հասել մեր օրեր։ Ի տարբերություն մյուս խաչքարերի զուտ երկրաչափական պատկերների, Ամենափրկիչ խաչքարը պատկերում է խաչելության տեսարանը և խաչին գամված Քրիստոսին։ Նրան շրջապատում են Մարիամ Աստվածածինն ու Մարիամ Մագդաղենացին, տասներկու առաքյալները և հրեշտակների դասերը։ Կամարի տակ գտնվող այս խաչքարի վրա պահպանվել են որդան կարմիր ներկի հետքերը։ Վարպետ Վահրամի հեղինակած մեկ այլ Ամենափրկիչ խաչքար գտնվում է Դսեղ գյուղի հին գերեզմանոցում։

1996 թվին Հաղպատն ու իր հարևան Սանահինի վանքը դարձան ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառագության մաս, որպես եկեղեցական ճարտարապետության գլուխգործոցներ և միջնադարյան հզոր գիտակրթական կենտրոններ։