Վանքեր

Ալավերդի քաղաքից մոտ 10 կմ հարավ՝ Դեբեդի հոյակապ կիրճին նայող հսկայական սարահարթի վրա է գտնվում Օձուն գյուղը, որը Հայաստանի պատմական Թագավորության Գուգարք նահանգի հնագույն բնակավայրերից մեկն է: Օձունը հայտնի է ոչ միայն որպես հայկական եկեղեցու կաթողիկոսներից մեկի `Հովհան Օձնեցու ծննդավայր, այլ նաև իր վաղ միջնադարյան եզակի բազիլիկ եկեղեցով։

Ըստ ավանդության, Թովմաս առաքյալը եկեղեցու վայրում օծել է քահանաների ու եպիսկոպոսների, որտեղից էլ գալիս է անվանումը։ Ըստ այդմ այս սրբավայրի թվագրումը գնում է մինչև վաղ միջնադար։ Ներկայիս եկեղեցու շենքը կառուցվել է 5-րդ դարում, ավելի հին՝ 4-րդ դարում Գրիգոր Լուսավորիչն ու Տրդատ Գ-ի կողմից կառուցված միանավ բազիլիկ
տիպին պատկանող եկեղեցու տեղում։ Հովհան Օձնեցի Իմաստասերը 8-րդ դարում կառուցում է տանիքի քարե ծածկը։ Զանգակատները ավելացվել են 19-րդ դարում։

Դեբեդ կիրճի աջ ափին՝ Դսեղ գյուղից ոչ հեռու, գտնվում են 13-րդ դարի Քառասնից Մանկանց վանական համալիրի ավերակները: Գտնվելով Թախտեր կոչվող կիրճի տարածքում `այս վանքը կառուցվել է 1241-1256 թվականներին: Ըստ հիմնական եկեղեցու ճակատային պատին պահպանած արձանագրության, այն օծվել է 1256 թվականին Հաղպատի վանահոր կողմից: Վանքի անսովոր անունը կապված ​​է Սեբաստացի քառասուն սրբերի ավանդազրույցի հետ:

Դրա համաձայն 4-րդ դարում հռոմեական բանակի 40 երիտասարդ զինվորները մեղադրվում էին քրիստոնեական հավատքին հետևելու մեջ, ինչի համար նրանք խոշտանգվում և նահատակվում են: Պատմությունը վկայում է, որ 40 երիտասարդների նահատակությունից որոշ ժամանակ անց հետապնդումներից խուսափող մի շարք քրիստոնյաներ բնակություն հաստատեցին Դեբեդի կիրճի լանջին և կառուցեցին այս եկեղեցին:

Մեկ այլ լեգենդի համաձայն, 17-րդ դարում 40 երեխա պատսպարվել են վանքում՝ թաքնվելով զավթիչ թշնամուց: Երեխաներին երբեք չեն գտել: Ժամանակը, ցավոք, չխնայեց այս համալիրը, և շատ քիչ մասերն են հասել մինչև մեր օրեր երբեմնի աշխույժ կրոնական համայնքից։ Հուշարձանը բաղկացած էր գլխավոր եկեղեցուց, մատուռից, վանական խցերից, գերեզմանատնից և այլ կառույցներից: Տարածքում մինչ օրս կանգուն են մի շարք խաչքարեր:

Դսեղի Քառասնից Մանկանց վանք հեշտությամբ հնարավոր է հասնել գյուղի կենտրոնից՝ հետևելով գծանշումներին:

Դսեղից մոտ երկու կիլոմետր հեռու՝ Մարցագետի կիրճի ձախ ափին՝ թավ անտառների սրտում է թաքնված հայկական միջնադարյան ճարտարապետության յուրօրինակ գանձերից մեկը՝ Սուրբ Գրիգոր Բարձրաքաշ վանքը։ Վանքը կառուցվել է 10-13-րդ դարերում ի պատիվ Գրիգոր Լուսավորչի։

Այժմ ավիրված այս հուշարձանը ժամանակին եղել է հոգևոր և կրթական մեծ կենտրոն հյուսիսային Հայաստանի տարածքում, որտեղ վանականները զբաղվում էին գիտական բուռն գործունեությամբ։ Պատմական վկայությունները հաղորդում են, որ վանքը երկար կյանք չի ունեցել․ նրա գործունեությունըը դադարել է մոնղոլական արշավանքներից հետո։

Համալիրը բաղկացած է երկու եկեղեցիներից, որոնցից Սուրբ Աստվածածինը (1221) տպավորում է իր չափերով և նրբագեղ զարդարվեստով անգամ կիսավեր վիճակում։ Սրան կից է ավելի վաղ՝ 10-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին իր գավթով։