Վանքեր

Սանահինի գլխավոր Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 966 թվին Աշոտ Ողորմած թագավորի և Խոսրովանույշ թագուհու կողից ի պատիվ իրենց երկու որդիների՝ Կյուրիկեի և Սմբատի։ Թագավորական ընտանիքը այստեղ հիմնեց միաբանություն և կրոնական դպրոց, և հրավիրեց հոգևորականների, բարձրագույն կրթությամբ վարդապետների և գրիչների հաստատվել այստեղ։ Սանահինը շուտով դարձավ Կյուրիկյան թագավորության հոգևոր նստավայրը, որով էլ պայմանավորված էր վանքի հետագա ընդլայնումը։

Վանքը բաղկացած է Սուրբ Աստվածածին (928-944) և Սուրբ Ամենափրկիչ հիմնական եկեղեցիներից (966), որոնք ունեն իրենց առանձին գավիթները (հապատասխանորեն 1211 և 1181), ճեմարանից (10-11-րդ դարեր), զանգակատնից (1235) և մատենադարանից (1063)։ Այլ կառույցներից են Սուրբ Գրիգոր փոքրաչափ եկեղեցին (10-րդ դար), սեղանատունը, ինչպես նաև Կյուրիկյան և Զաքարյան տոհմերի դամբարանները։

Սանահինի ճեմարանի կառույցը յուրահատուկ օրինակ է աշխարհիկ շինությունների շարքում։ Սուրբ Աստվածածնի գավթին հարող այս ուղղանկյուն լսարանը ունի իրար կողքին արված որմնախորշեր, որոնք ամենայն հավանականությամբ ծառայել են վանականների համար որպես նստատեղեր։

Սանահինը կրթության կարևոր կենտրոն էր, որտեղ աստվածաբանությունից զատ ուսուցանում էին փիլիսոփայություն, գեղագրություն, բժշկագիտություն, հռետորաբանություն, երաշժտություն, տոմարագիտություն, և այլն։ Նշանավոր վարժապետներից էր Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին։ Իր «Թղթեր» աշխատությունում նա արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդել ժամանակի քաղաքական և կրոնական խնդիրների մասին, ինչպես նաև արտահայտել է իր մտքերը կենսաբանության, աստղագիտության, երաժշտագիտության, գեղագիտության, գրականության, առասպելաբանության, բժշկագիտության և բնագիտության մասին։

Հարևան Հաղպատի վանքի հետ միասին, Սանահինի վանքը ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառագության ցանկում, որպես հայկական և բյուզանդական եկեղեցական ճարտարապետության յուրահատուկ օրինակ։

Հաղպատի վանքը բաղկացած է Սուրբ Նշան գլխավոր եկեղեցուց և իր գավթից, Սուրբ Գրիգոր (1023-1025 թթ․) ու Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիներից (1208-1220 թթ․), 11-րդ դարի գրադարանից, 1245 թվին կառուցված զանգակատնից, դամբարանից, և մոտ 270 վանականի համար նախատեսված սեղանատնից։ Համալիրը 10-11-րդ դարերում պարսպապատվել է։ Հաղպատի վանքը՝ որպես միջնադարյան Հայաստանի կարևոր կրոնական, մշակութային և գիտակրթական կենտրոն՝ հայտնի է նաև այնտեղ ստեղծված ձեռագիր մատյաններով։

Հաղպատի վանքում մի շարք հայտնի գիտնականներ են դասավանդել, այդ թվում լեզվաբան և փիլիսոփա Գրիգոր Մագիստրոսը։ Այստեղ մեծ ներդրում է ունեցել Հովհաննես Սարկավագը, ով բարեփոխել է հայկական եկեղեցական օրացույցը և հեղինակել մի շարք գիտական աշխատություններ մաթեմատիկայի, աստվածաբանության, բժշկության և այլ ոլորտների վերաբերյալ։ Իր ծաղկման շրջանում Հաղպատում կային ավելի քան հինգ հարյուր վանականներ։ Այս շրջանում վանքը նշանավոր էր դարձել հայերեն լեզվով գրված մեծաթիվ ձեռագրերով՝ դառնալով առաջին հայկական Մատենադարանը։

12-րդ դարում՝ Զաքարյան իշխանների կողմից Հայաստանը սելջուկ թուրքերից ազատագրելուց հետո, երկիրը թևակոխում է խաղաղ ժամանակաշրջան, որի ընթացքում արագորեն զարգանում են արվեստն ու մշակույթը։

Այս շրջանում են ստեղծվել բազմաթիվ պատկերազարդ ավետարաններ և ձեռագրեր, որոնցից առավել նշանավոր է Հաղպատի ավետարանը՝ ստեղծված 1211 թվին Հաղպատում և հետագայում Անի քաղաքում Մարգարե Ծաղկողի կողմից նկարազարդված։

Այս ձեռագիրը յուրահատուկ է իր գեղագիտական ոճով․ բացի միջնադարյան կանոնիկ կրոնական և տարբեր աստիճանների հոգևոր այրերի պատկերներից, այստեղ են նաև աշխարհիկ կյանքի դրվագներ, ամենօրյա կենցաղի և ավանդական հագուստներով տղամարդկանց ու կանանց պատկերներ։ Այժմ այս ձեռագիրը պահվում է Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում։

Մեկ այլ կարևոր արվեստի գլուխգործոց է Հաղպատի Ամենափրկիչ խաչքարը՝ ստեղծված 1273 թվին վարպետ Վահրամի կողմից։ Այս տիպի խաչքարերից շատ քիչ նմուշներ են հասել մեր օրեր։ Ի տարբերություն մյուս խաչքարերի զուտ երկրաչափական պատկերների, Ամենափրկիչ խաչքարը պատկերում է խաչելության տեսարանը և խաչին գամված Քրիստոսին։ Նրան շրջապատում են Մարիամ Աստվածածինն ու Մարիամ Մագդաղենացին, տասներկու առաքյալները և հրեշտակների դասերը։ Կամարի տակ գտնվող այս խաչքարի վրա պահպանվել են որդան կարմիր ներկի հետքերը։ Վարպետ Վահրամի հեղինակած մեկ այլ Ամենափրկիչ խաչքար գտնվում է Դսեղ գյուղի հին գերեզմանոցում։

1996 թվին Հաղպատն ու իր հարևան Սանահինի վանքը դարձան ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառագության մաս, որպես եկեղեցական ճարտարապետության գլուխգործոցներ և միջնադարյան հզոր գիտակրթական կենտրոններ։