Ախթալայի հոյակերտ վանքն ու ամրոցը կառուցված են ժայռի պռնկին և երեք կողմից շրջապատված են խոր ձորերով։ Համանուն գյուղին բարձունքից նայող այս համալիրը կառուցվել է 10-րդ դարում, երբ Դեբեդի կիրճի տարածքները Կյուրիկյան տոհմի իշխանության ներքո էի։ Համալիրը բաղկացած է Սուրբ Աստվածածին գլխավոր եկեղեցուց և իր նախամուտքից, որին կից է փոքրիկ մատուռ-դամաբարանը, որտեղ, ըստ միջնադարյան պատմիչների, հանգչում են Իվանե Զաքարյան իշխանի և իր որդի Ավագի աճյունները։ Այլ հատվածներն են ամրոցի մեծ պատերը, 13-րդ դարում կառուցված դարպասներն ու աշտարակը, վանական խցերը, բաղնիքը, 13-րդ դարի միանավ եկեղեցին, ինչպես նաև այլ շինությունների ավերակներ։
Ենթադրվում է, որ Ախթալա անունը ունի թյուրքական ծագում և նշանակում է «սպիտակ բացատ», մինչդեռ հայերեն հին անունը, որն օգտագործվել է մինչև 15-րդ դարը, եղել է Պղնձահանք, նկատի ունենալով տարածքի բնական հանածոները։ 1887-1889 թվերին ֆրանսիացի հնագետ Ժակ դը Մորգանի գլխավորությամբ Ախթալայում և շրջակայքում պեղումներ իրականացվեցին, որոնց արդյունքում գտնվեցին 576 ուղղանկյուն քարե դամբարաններ և բազում այլ մշակութային իրեր պատրաստված կավից, բրոնզից և երկաթից, որոնք թվագրվում են Ք․ա․ 8-րդ դարով։
Հակիրճ տեղեկություն
Հակիրճ տեղեկությունԻ՞նչ տեսնել մոտակայքում
Համալիրի մարգարիտը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է, որը հայկական, վրացական և բյուզանդական ճարտարապետական ու գեղարվեստական տարրերի ներդաշնակ համադրություն է։
12-րդ դարում Ախթալան դարձավ Իվանե Զաքարյան իշխանի տերության մասը։ Վերջինս հարում էր քաղքեդոնական եկեղեցուն վրացական արքունի ընտանիքին ծառայելու արդյունքում, և ի թիվս Դեբեդի կիրճի այլ վանքերի Ախթալան նույնպես վերափոխվում է հունադավան ուղղափառ եկեղեցու։ Այն դառնում է հունադավան հայերի հոգևոր կենտրոնը։
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հայտնի է իր որմնանկարներով, որոնք համարվում են բյուզանդական արվեստի լավագույն օրինակներից մեկը բուն բյուզանդական կայսրության սահմաններից դուրս։ Որմնանկարները ունեն հայերեն, հունարեն և վրացերեն գրեր։ Որմնանկարներում տեղ են գտել հին ու նոր կտակարաններից հատվածներ, սրբերի, այդ թվում և Գրիգոր Լուսավորչի պատկերներ։
Գմբեթին պատկերված է Աստվածածինը մանկան հետ, որն ըստ ավանդության մասամբ վնասվել է Լենկթեմուրի արշավանքների ժամանակ։ Ստորև հաղորդության տեսարանն է, որտեղ Քրիստոսը հաց է կիսում առաքյալների հետ։ Պահպանվել են Պետրոսի, Հովհաննեսի և Պողոս առաքյալների, ինչպես նաև Մաթևոս և Ղուկաս ավետարանիչների պատկերները։ Մյուս որմնանկարներում կարող ենք տեսնել տարբեր քրիստոնեական սրբերի, Քրիստոսի դատավճիռը Պիղատոսի կողմից և այլ տեսարաններ։
Ախթալայի շուրջ հայտաբերված 10-13-րդ դարերի բազմաթիվ ամրոցների, եկեղեցիների և մատուռների առկայությունը վկայում է, որ այս տարածքը ժամանակին եղել է կարևոր պաշտպանական և հոգևոր կենտրոն։ 18-րդ դարի վերջից Ախթալան ծառայել է այստեղ բնակություն հաստատած և ոսկու ու արծաթի հանքերում աշխատող հունական համայնքին։ Քիչ թվով պոնտիկ հույներ դեռևս ապրում են այս կողմերում։
Հետաքրքիր փաստ․ 1969 թվին սովետահայ հայտնի կինոռեժիսոր Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմի մի շարք հատվածներ նկարահանվել են Ախթալայի վանքի տարածքում։