Հայաստանի հյուսիսում՝ Լոռու մարզի սրտում սողացող վիշապի պես ձգվում է Դեբեդի խորհրդավոր ձորը: Նրա ձիգ ժայռերը դարպասների նման ասես պաշտպանում են տեղի հինավուրց հուշարձանները, աշխատասեր ժողովրդին, կիրճի հին պատմությունները, ավանդույթները, ինչպես նաև տեղական հեքիաթներն ու լեգենդները, որոնցից յուրաքանչյուրը մի թանկարժեք գոհար է: Հայտնի ժողովրդական պատմություններից են Հովհաննես Թումանյանի հեքիաթները, որոնք այնքան ներդաշնակ են Դեբեդ գետի վարար կամ հանգիստ սիմֆոնիայի հետ։ Այս պատումները մարդկանց և կիրճի միջև առկա ամուր կապի յուրահատուկ արտացոլումն են: Դրանք նաև լույս են սփռում շրջանի առավել նշանավոր անունների ծագման վրա:

Ժամանակին Արդվի գյուղի մոտակայքում մի ծեր իմաստուն էր ապրում և ուսուցանում իր յոթ աշակերտներին։ Օրերից մի օր ձորակի հակառակ կողմում մի վիշապ օձ է հայտնվում, ով իր ահասարսուռ տեսքով ու ձայնով սարսափեցնում է գյուղացիներին։ Երբ իմաստունն իմանում է, որ մի կին վիշապին հանդիպելուց քարացել էր, նա իր աշակերտներից մեկին խնդրեց գնալ և պարզել, թե այդ ինչ արարած է գյուղացիներին վախի մեջ պահում։ Սակայն աշակերտն այլևս չվերադարձավ: Մեկ առ մեկ բոլոր աշակերտները գնում էին վիշապի դեմ պայքարելու, բայց չէին վերադառնում:

Ի վերջո, իմաստունը որոշեց գնալ փնտրելու իր աշակերտներին և շուտով նա նույնպես հանդիպեց վիշապին: «Քարի վերածվիր և թող սրտիցդ մի բուժիչ աղբյուր գա», – բացականչեց իմաստուն ծերունին՝ իր գավազանով հարվածելով վիշապի գլխին: Վիշապն անմիջապես քարանում է, իսկ նրա սրտից ջուր է սկսում հոսել։ Վիշապ օձի սրտից հոսող այդ աղբյուրի ջուրն ունի բուժիչ հատկություններ: Ասում են, մի օր աղբյուրի մերձակայքում մի պատանի էր զբոսնում, երբ նրան հանկարծ թունավոր մի օձ խայթեց։ Երբ, կարծես, փրկվել հնարավոր չէր այլևս, պատանին լվաց վերքն այդ աղբյուրի ջրով և ապաքինվեց։

Այսօր այդ վայրը հայնտի է «Օձի Պորտ» անունով։ Բնության այս հուշարձանը գտնվում է Օձուն գյուղից 10 կմ հեռավորության վրա՝ Արդվի գյուղում՝ 13-րդ դարի Սբ․ Հովհաննես վանքից ոչ հեռու։

Հաղպատի և Սանահինի վանական համալիրները հայկական եկեղեցական ճարտարապետության գլուխգործոցներից են։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության մաս կազմող այս հուշարձանները տեղական և բյուզանդական ճարտարապետական ավանդույթների յուրահատուկ համադրություններ են։ Այս երկու վանքերը ոչ միայն ունեն ընդհանուր պատմական անցյալ, այլև նրանց միավորում է երկուսի անունների հետ կապված ավանդապատումը։

Ըստ ավանդության, «Հաղպատ» և «Սանահին» անունները ծագել են այս վանքերը կառուցող հոր և որդու վեճի արդյունքում։ Սանահինում վանք կառուցելու համար իշխաններից մեկը հրավիրում է մի հայտնի վարպետի, ով իր հետ բերում է իր որդուն։ Շինարարության ընթացքում երկուսի միջև վեճ է ծագում, և որդին հեռանում է Սանահինից։ Ճանապարհին նա հանդիպում է մեկ այլ իշխանի, ով հանձնարարում է երիտասարդին կառուցել վանք հանդիպակաց լեռան լանջին։ Աստիճանաբար վանքի պատերը վեր են խոյանում, տեսանելի դառնում մյուս սարին աշխատող հոր համար։ Վերջինս որոշում է այլցելել և մոտիկից տեսնել այդ շինությունը։ Երբ տեղ է հասնում, վարպետը հարցնում է որդուն՝ այս ի՞նչ ես կառուցում, որին որդին պատասխանում է՝ հաղթանակի պատ եմ կառուցում։ Պատերն ուշադիր զննելուց հետո, հայրը բացականչում է՝ հաղ պատ, այսինքն՝ ամուր պատ։ Այնուհետև հայրը հիշեցնում է որդուն մատնացույց անելով դիմացի սարահարթին վեր խոյացող վանքը՝ հիշի՛ր, սա նրանից հին է։ Այստեղից էլ առաջացել է Սանահին անունը։

Դսեղից մոտ երկու կիլոմետր հեռու՝ Մարցագետի կիրճի ձախ ափին՝ թավ անտառների սրտում է թաքնված հայկական միջնադարյան ճարտարապետության յուրօրինակ գանձերից մեկը՝ Սուրբ Գրիգոր Բարձրաքաշ վանքը։ Վանքը կառուցվել է 10-13-րդ դարերում ի պատիվ Գրիգոր Լուսավորչի։ Այժմ ավիրված այս հուշարձանը ժամանակին եղել է հոգևոր և կրթական մեծ կենտրոն հյուսիսային Հայաստանի տարածքում, որտեղ վանականները զբաղվում էին գիտական բուռն գործունեությամբ։

Պատմում են, որ մի անգամ, երբ վանքը կառուցող վարպետների համար ճաշ էր եփվում, մի թունավոր օձ մտնում է կաթսայի մեջ։ Ագռավը, որը նկատում է օձին, սկսում է թռչել կաթսայի վերևում՝ փորձելով զգուշացնել մարդկանց, բայց ոչ ոք չէր հասկանում ագռավի վարքագիծը։ Երբ ի վերջո բոլորը նստեցին սեղանի շուրջ ուտելու, ագռավն իրեն նետեց եռացող կաթսայի մեջ։ Մարդիկ դատարկեցին կաթսան և միայն հետո հասկացան, որ թռչունը փրկել է իրենց կյանքը։ Ի նշան երախտիքի, վարպետները թաղեցին ագռավին և մատուռ կառուցեցին այդ թմբի վրա։

Հոռոմայրի վանական համալիրը գտնվում է Օձուն գյուղից մոտ 3 կմ հարավ-արևելք: Այս եզակի վանքը բաղկացած է երկու մասից. ստորին վանքը, որը հայտնի է նաև որպես «Ձորամիջի վանք», գտնվում է Դեբեդի կիրճի ձախ լանջի ժայռերի տակ, իսկ վերին մասը, որը հայտնի է որպես «Ձորաեզրի վանք», գտնվում է վերևի սարահարթի եզրին:

Ավանդույթի համաձայն, վանական համալիրն իր անունը ստացել է Վասիդ անունով հույն իշխանի շնորհիվ, ով և համարվում է Հոռոմայրի հիմնադիրը։ Պատմում են, որ հայերի և հույների միջև հերթական պատերազմից հետո, Հովհան Օձնեցի կաթողիկոսը, ցանկանալով պարզել, թե ում հավատն է ճշմարիտ, եռացող ջրով կաթսա է տեղադրում և դրա մեջ խաչափայտի մասունք գցում։ Այնուհետև կաթողիկոսն ասում է, ով իր ձեռքով կկարողանա եռացող կաթսայից հանել մասունքը, նրա հավատն էլ ճշմարիտ է: Առաջինը հույն պատրիարքն է մոտենում կաթսային՝ փորձելով հանել խաչի մասունքը, սակայն ձախողվում է, ձեռքն էլ այրում։ Նրան է հաջորդում Հովհան Օձնեցին, ով խաչակնքվում և ձեռքը հանգիստ մտցնում է եռացող ջրի մեջ ու դուրս հանում մասունքը։ Այս հրաշքին ականատես է լինում Վասիդ անունով հույն իշխանը, ով որոշում է դավանափոխ լինել և մնալ Հայաստանում։ Երկար տարիներ Վասիդն ապրում և ճգնում է կիրճում գտնվող քարայրների մեջ, այնուհետև հիմնում վանական համալիրի առաջին եկեղեցին։ Վանքն էլ ստանում է Հոռոմայր անունը (հոռոմ՝ հույն և այր՝ քարայր բառերից)։

Հովհան Օձնեցու կատարած հրաշքների մասին բազում լեգենդներ են հյուսվել։ Նրա փառքը դուրս էր եկել Հայաստանի տարածքներից և հասել մինչև արաբ խալիֆի արքունիքը, ով կաթողիկոսին Դամասկոս հրավիրեց՝ հետն անձամբ ծանոթանալու համար։

Դամասկոսում Հայոց կաթողիկոսը ներկայացավ խալիֆին՝ թանկարժեք զգեստներով պճնված, ոսկեզօծ գավազանով: Խալիֆին հիացրեց կաթողիկոսի գեղեցկությունը, և երբ արարողակարգի պարտադիր մասն ավարտվեց, խալիֆը նրա համար աթոռ բերել տվեց և խոսակցություն բացեց պճնասիրության շուրջ: Խալիֆը, դիմելով Օձնեցուն, ասաց, թե ինքը լսել է, որ քրիստոնյաների մարգարե Հիսուսը եղել է աղքատությունը սիրող, պարկեշտ և ճոխությունից հեռու անձ, ուստի ինչպե՞ս է ստացվել, որ նրա հետևորդ Օձնեցին ներկայանում է այդպիսի շքեղությամբ:

Կաթողիկոսն էլ այդ հարցմանը պատասխանեց, որ այդ ամենն իրավ է, սակայն նրանք իրենց իշխանությունը գործադրելու և ժողովրդի վրա ազդեցություն ունենալու համար հրաշագործության ուժ ունեին և այդ պատճառով էլ արտաքին պերճության կարիք չունեին: Եվ քանի որ ինքն այդ ուժը չունի, նա պարտավոր է ուշադրություն դարձնել արտաքին պերճությանը։ Շարունակելով զարգացնել իր միտքը՝ Օձնեցին ավելացնում է, որ եթե ժողովուրդը խալիֆին տեսնի քուրձ հագած, ապա ոչ նրան կպատվի, ոչ էլ կիմանա նրա ով լինելը: Այնուհետև Հայոց կաթողիկոսը խալիֆին առաջարկում է, որ ներկա գտնվողները հեռանան, ինչից հետո, երբ մնացել էին իրենք երկուսով, Օձնեցին հանում է իր ճոխ զգեստները, և խալիֆը նրանց ներքո տեսնում է այծի բրդից հասարակ հագուստ և խոշոր խարազներ: Արաբ խալիֆը զարմանում է այդ ամենը տեսնելով, և զմայլվելով նրա առաքինությամբ՝ հայտարարում Հայոց կաթողիկոսին, որ նրա ցանկացած խնդրանքը կկատարի:

Օձնեցին նրան դիմեց երեք խնդրանքով, այն է, որ դադարեցվեն քրիստոնյաներին բռնի հավատուրացություն ստիպելու փորձերը, որ եկեղեցիներն ու եկեղեցականներն ապահով լինեն, և որ քրիստոնյաները, ուր էլ գտնվեն, ազատորեն դավանեն իրենց կրոնը: Խալիֆը ոչ միայն կատարեց այդ խնդրանքները, այլ նաև Օձնեցուն ոսկե և արծաթե գանձեր նվիրեց և թիկնապահ գնդով մեծ պատվով ճանապարհեց Հայաստան:

Օձունը Դեբեդի կիրճի հնագույն բնակավայրերից է և Հայաստանի ամենախոշոր գյուղերից մեկը։ Օձունի պատմությունը սերտ կապված է Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման հետ։ Այստեղ է ծնվել հայտնի փիլիսոփա և կաթողիկոս Հովհան Օձնեցին։ Օձունը հայտնի է իր վաղ միջնադարյան բազիլիկ եկեղեցով։ Իսկ գյուղի անունը կապված է այստեղ Քրիստոսի առաքյալներից մեկի գործունեության հետ։

Ըստ ավանդության, 1-ին դարում Թովմաս առաքյալը՝ դեպի Հնդկաստան իր ճամփորդության ժամանակ, անցել է այս տարածքներով և ներկա եկեղեցու վայրում օծել քահանաների ու եպիսկոպոսների։ Այս օծման պատմությունից էլ գալիս է գյուղի անվանումը՝ օծել, Օձուն։ Ասում են, Հնդկաստան մեկնելուց առաջ ովմաս առաքյալը այս վայրում թաղել է Քրիստոսի բարուրի շորերը, որտեղ հետագայում փոքրիկ մատուռ է կառուցվել։ 4-րդ դարում Գրիգոր Լուսավորիչն ու Տրդատ Գ-ն միանավ բազիլիկ եկեղեցի կառուցեցին մատուռի փոխարեն, որն աստիճանաբար դարերի ընթացքում ընդլայնվեց և այսօր բոլորիս հայտնի է որպես Օձունի բազիլիկ եկեղեցի։