Դարերի խորքից եկող և սերնդեսերունդ փոխանցվող բյուրավոր ազգային ավանդույթների և ավանդական զրույցների միջից յուրովի հառնում է ինքը՝ լոռեցի մարդը` իր հնամենի հավատալիքներով, խորիմաստությամբ,  սովորույթներով, նախապաշարմունքներով, ստեղծագործ ու շինարար խոյանքներով, ազատ ու անկախ ապրելու իր անկոտրում կամքով, լուսավոր ապագայի վառ հավատով։

Ավանդություններն առանձին-առանձին արտացոլում են ժողովրդի ազգային բնավորության ու հոգեսնության այս կամ այն գիծը: Դրանք սերտորեն կապված ու զուգորդված են ժողովրդական բարքերի, հավատալիքների, կենցաղավարության, նրա սոցիալ-տնտեսական, աշխատանքային, հասարակական, քաղաքական, մշակութային կյանքի երևույթների ու հասկացությունների հետ:

Հստակ գիտակցելով և կշռադատելով ավանդույթների կենսական արժեքը՝ Լոռին իրեն շրջապատել է սաղարթախիտ անտառներով, ամրոցներով՝ փորձելով կարծես իր խորը ձորերի ու կիրճերի մեջ խնամքով թաքցնել դարերի խորքից իրեն ավանդված ազգային ժառանգությունը։ Այստեղ օդը լցված է խորհրդավորությամբ։ Ամեն անկյուն պատմում է իր պատմությունը, իր տենսանկյունից ներկայացնում տեղանքին հատուկ մշակույթը, ազգային դիմագիծն ու արժեքները։

Լոռեցիները միամիտ են․«միամիտ լոռեցի»։ Այսպես են բնութագրում մեզ՝ հաշվի առնելով լոռեցու պարզությունը, դիմացինի հոգսը հավասար կիսելու և հոգածության պատրաստակամությունը, հյուրընկալությունը, բարեսրտությունն ու առատաձեռնությունը։

Այո՛ միամիտ են։ Միամիտ են, քանի որ հավատում են անիրականին և փորձում մյուսներին էլ համոզել։

Էլ որտե՞ղ, եթե ոչ Դեբեդի կիրճում, հնարավոր է տեսնել հասարակ գյուղական կյանքով ապրող մարդու, ով ժամանակ առ ժամանակ, կտրվելով իր հոգսաշատ առօրյայից, փորձում է իր «խոսուն կնճիռների» միջից վերհանել տարիներ փայփայած իր ավանդը և փոխանցել մյուսներին՝ փորձելով նրանց սրտի մեջ սերմանել իրական, կենսական, ավանդական արժեքները, որն էլ կդառնա նախախնամություն հետագա սերունդների համար։

Դե, եկե՛ք միասին վերծանենք այս ավանդույթներինց մի քանիսը, որպեսզի ավելի պատկերավոր հասկանանք լոռեցու ոգեշնչման աղբուրն ու արժեհամակարգը։

Երբևէ հանդիպե՞լ եք լացող տիկնիկի։ «Լացկան Նուրին» (լոռեցիները նրան անվանակոչել են «Ճոլի») համարվում էր Ծաղկազարդի խորհրդանիշ տիկնիկը, որից գյուղացիներն անձրև էին խնդրում: Այս գեղեցիկ, գունագեղ, զվարճանքներով լի տոնը ավելի էր սքանչանում շնորհիվ այս տիկնիկի։ Հնում, ջրի պակասության դեմ, լոռեցիները պայքարի իրենց ուղին էին մշակել։ Նրանք ոգեղեն էին դարձրել և շունչ  հաղորդել մի տիկիկի և նրա հետ կապել իրենց պարզ հավատալիքները։ Լոռեցիներն իրենց բարեսրտությունն ու գթառատությունը մարմնավորել էին այս տիկնիկի մեջ և հավատում էին, որ կենարար անձրևի հովանավոր Նուրին անպայման ջուր կպարգևի չորացած դաշտերին ու այգիներին․ նա պետք է արտասվեր, և նրա արտասուքից հողը թրջվեր, իսկ արտերն ու դաշտերը կենդանություն առնեին:

Ճոլին լուսափայլ էր, քնքուշիկ ու ծաղկազարդ: Նա երկար հյուսեր և մեծ նշաձև աչքեր է ունեցել, և հենց այս խոշոր աչքերից թափվող արցունքներն էլ կենդանություն են հաղորդել բնությանը: Նրա շապիկը պայծառ էր և նկարազարդ, իսկ գոտին հյուսված էր յոթ ծիածանագույն թելերից: Հնում տարբեր գավառներում Նուրի տիկնիկը պատրաստում էին նաև ցախավելից կամ փայտից: Պսակում և պատում էին բազմատեսակ ծաղիկներով։

Այնուհետև սկսվում էր տոնակատարությունը։ Աղջիկ երեխաները, Նուրիին պարեցնելով և ընտանիքի անդամներին մաղթանքի երգեր հղելով, տանում էին տնետուն, իսկ մարդիկ էլ դռներից և պատուհաններից ջուր էին ցողում Նուրիի վրա, որպեսզի նա արտասվի: Տան տարեց կինը երեխաներին շնորհում էր  որոշ մթերքներ՝ հավկիթ, հաց կամ պանիր: Եվ այսպիսով, տներից մթերքները հավաքելով՝ երեխաները խնջույք էին կազմակերպում: Եթե պատահմամբ անձրև էր տեղում, երեխաները հրճվում էին և ուրախանում, որ Նուրին իրենց աղոթքը լսել է և իրենց անձրև է տվել:

Եվ իհարկե, կարող ենք եզրակացնել, որ ջուրը վաղնջական դարերից դարձել է հայի հույսի, հուսահատության, ուրախության, վշտի, երազանքների ու կրոնական պաշտամունքի կարևորագույն առարկաներից մեկը: Ջրի վերոհիշյալ դերը երկրի բույս ու բերքի և ժողովրդի տնտեսության ու կենցաղի համար իր անջնջելի դրոշմն է դրել նաև Դեբեդի կիրճի ավանդությունների վրա: 

Շատերը կփաստեն, որ լոռեցին իսկապես ընկերասեր է, հյուրասեր և առատաձեռն։ Սիրում է ամեն պատեհ առիթ օգտագործել և խնջույք կազմակերպել՝ փորձելով ձերբազատվել առօրյա հոգսերից։ Թերևս կարող ենք ենթադրել, որ հենց դա էլ նպաստել է, որ այստեղ մշտապես առանձնահատուկ ոգևորությամբ ու հրճվանքով են դիմավորել Բարեկենդանը։ Լոռեցիների համար այն համարվում էր ամենաջերմ, երջանկաբեր, խրախճանքներով լի, ճոխ ու առատ ուտելիքներ վայելելու տոն, պարերով, խաղերով, թատերախաղերով լի օրեր: Այդ օրերին չկար սահմանափակումներ: Նախապատվությունը տրվում էր մսեղենի, կաթնեղենի, յուղի առատությանը: Իսկ որպեսզի յուղը առատ լիներ, լոռեցիները յուրահատուկ ավանդույթ էին մշակել և թաքցրել Բարեկենդանի խորհրդի ներքո։ Ամեն տարի այդ օրը, հարսները տան մեծ տատիկին(ում անվանում էին նան/նանի) բերում, նստեցնում էին ճլորթուն, որ «եղ աներ»: Նանի նստելուց հետո հարսները նրա գոգը մի քար էին դնում և, փոխանակ ճոճելու, պտտեցնում էին, թոկը ոլորում, այնուհետև բաց թողնում: Այդ միջոցին նանին քարը գոգից վայր էր գցում` ասելով. «Էսքան եղ ինձ»: Հարսներից մեկը քարն իսկույն վերցնում և կրկին դնում էր տատի գիրկը, որ նա, կրկին պտույտ գործելուց հետո, քարը նորից գցելով` ասեր. «Էսքան եղ էս հարսիս», և այսպես շարունակ, բոլոր հարսների համար, որպեսզի շատ յուղ ունենային: 

Ինչպես արդեն նկատեցիք Դեբեդի կիրճի ավանդույթների խորհրդանշական և խորհրդավոր արժեքներից են եղել տիկնիկները: Մարդկանց աշխարհընկալումը  ակնառու ձևով  խտացվել և մարմնավորվել է նրանց կերպարների մեջ: Առանձնահատուկ ծեսերով և հմայական գործողություններով են ուղեկցվել տիկնիկի խորհրդանշական ծնունդը և մահը: Մարդիկ նրանց ընկալել են որպես հրաշագործ էակներ՝ ընդունակ պաշտպանելու վտանգներից և ապահովել բերք ու բարիքի առատությունը, պտղաբերությունը, ընտանեկան և անձնական հաջողությունները: Այս ամենից անմասն չի մնացել նաև Լոռիում նշվող Բարեկենդանը, որի խորհրդապատկերներն են եղել «Ուտիս տատ» և«Պաս պապ»(կամ ինչպես այստեղ ընդունված է ասել «Ակլատիզ») տիկնիկները։ «Ուտիս տատը»  խորհրդանշում էր Բարեկենդանը, «Պաս պապը» ` Մեծ պահքը:

Տոնի վերջին օրը, երբ գագաթնակետին էին հասնում խնջույքներն ու զվարճությունները, երիտասարդ տղաները պատրաստում էին ծիսական տիկնիկը` «Ուտիս տատին»: Այն կնոջը կերպարանավորող, գզգզված, քրքրված տիկնիկ էր, որ Բարեկենդանի վերջին օրը, երեկոյան, հանդիսավոր կերպով գլորում էին սարի գլխից, այլ կերպ ասած` վռնդում էին, ներս հրավիրելով «Պաս պապին»: Ուտիս տատը և Պաս պապը գտնվում են մշտական խռովության մեջ: Նրանց վեճն արտահայտվում է Լոռվա բանահյուսության հետևյալ մասունքի մեջ`«Տատը գնաց շերեփը ձեռքին, պապը եկավ չոմբախն ուսին»:Ըստ լոռեցիների «Պաս պապը» լոբոճաշի մեծ շերեփով խփում էր տատի գլխին և դուրս անում տնից այն բանի համար, որ նա երեխաներին յուղալի, մսեղեն կերակուրներով է կերակրում և հոգին ընկճում գեր մարմնի մեջ: Իսկ պասի վերջում ուրախ և առույգ տատն էր գալիս ու, մածունի յուղոտ շերեփով խփելով «Պաս պապի» գլխին, դուրս անում նրան:

Եթե Ուտիս տատին մարմնավորում է գզգզված, քրքրված կանացի հագուստով տիկնիկը, ապա «Ակլատիզին»`խստահայաց ծերունու տեսքով տիկնիկը: Նա հայտվում էր պասի առավոտյան` իր հետ բերելով ծիսական գործողությունների մի ամբողջ շարան, որոնք դարձյալ պիտի ապահովեին հաջողությունն ու արգասաբերությունը: «Ակլատիզը»  պատրաստում էր տան ամենատարեց կինը` բոլորից գաղտնի: Տիկնիկը իրենից ներկայացնում էր մի սոխ (կարտոֆիլ, խմորագունդ), վրան յոթ փետուր խրած: Դրանք խորհրդանշում էին պասի յոթ շաբաթները: Շաբաթը լրանալուն պես  մի փետուրը հանում էին: Սոխի վրա խրում էին միոտանի տիկնիկին`պատրաստված փայտից, բեղ-մորուքով, հագին`տղամարդու շորեր, աջ ու ձախ պարզած թևերից քարեր կախած: Ամբողջ ընթացքում նա հսկում էր, որ ընտանիքում ոչ ոք չխախտեր պասը: 

Պասի վերջին օրը` վերջին փետուրը հանելուց հետո, երիտասարդները «Ակլատիզին» տանում էին դաշտերը և ջուրն էին գցում, իսկ Ակլատիզի սոխը կամ սոխի ծիլերը տանտիրուհիները պահում էին և գցում ճաշի մեջ: 

Լոռեցիներին ներհատուկ պարզությունն ու միամտությունը արտացոլվել է նաև Նոր Տարվան առնչվող հավատալիքների մեջ։ Նրանք հավատում էին, թե Նոր Տարվա նախորդ գիշերը բոլոր հոսող ջրերը մեկ վայրկյան ոսկեբեր էին դառնում, և եթե տարեմուտի գիշերը կուժով ջուր վերցնեն գետից կամ աղբյուրից՝ այն անմիջապես ոսկու կփոխակերպվի: Կամ եթե այդ պահին որևէ առարկա դնեն ջրի մեջ, այն կստանա նրանց մտապահած ցանկալի իրի պատկերը: Պատահական չէ, որ սովորութային օրենքի համաձայն, այդ գիշեր տանից ջուր թափելն արգելվում էր:

Այստեղ տարածված էին նաև տարեմուտի քոթուկի հետ կապված ավանդույթները: Տան տղամարդը մի մեծ գերան էր դնում գլխատան վառարանի մեջ, որի ծայրը մեծամասամբ դուրս էր ձգվում տան տարածքից: Այդ քոթուկը կամ գերանը պիտի վառվեր Ամանորի գիշերվանից մինչև Քրիստոսի Ծննդյան տոնի երեկոն: Իսկ Ծննդյան գիշերը վերցնում էին գերանից մնացած խանձողները ու թաղում հանդերում, որպեսզի նոր տարուն սպասվելիք բերքը առատ լինի և, որ կարկուտը չվնասի արտերին: Խանձողներից պահում էին, որ հետագայում էլ կարկուտ գալու պահին շաղ տան դեպի երկինք՝ այն դադարեցնելու կամ երկինքը խաղաղեցնելու նպատակով: 

Լոռիում Նոր տարվա գլխավոր նախապատրաստություններն ուտելիքների շուրջն էին: Դեկտեմբերի 30-31-ին տանտիկինները ջանասիրաբար մաքրում էին լոբին, սիսեռը, ոսպը, բրինձը, ձավարեղենը, որոնք տարբեր կերակրատեսակների ձևով պիտի զարդարեին տոնական սեղանը: Լոռեցիների համար հատուկ նշանակություն ունեին լոբին և լոբաջրով պատրաստված կերակրատեսակները: «Նոր տարին գալ չի առանց լոբու», – ասում էին լոռեցիները:

Դեկտեմբերի 31ի տոնական նախապատրաստությունների ու սովորույթների առանցքը, սակայն, կազմում էին տարատեսակ խմորեղենները: Նախ, ամենուր այդ օրը հաց էին թխում, եթե նույնիսկ մեծ քանակությամբ հաց ունենային․ «Նոր տարին պետք էր նոր հացով սկսել»։ Թխվում էր տոնի կարևորագույն «Տարի հացը»։ Այն կարող էր լինել գաթա, բաղարջ, ձվաձև, կլոր, եռանկյունի, խաչաձև և այլն՝ ըստ ճաշակի և ցանկության։

«Տարի» հացից բացի, թխում էին նաև զանազան ձևերի ու մեծության «հմայական թխվածքաբլիթներ» և «խորհրդավոր խմորեղեններ», որոնք ունեին կանխատեսելու նպատակ: Գուշակություններ անելու նպատակով լոռեցիները թխում էին մարդակերպ ու կենդանակերպ թխվածքներ՝ ընտանիքի անդամների թվի համեմատ: Մարդակերպ խմորեղենները Լոռիում կոչվում էին «Ասիլ-Բասիլ», որը պատրաստում էին՝ աչքերի, բերանի և կրծքին դրած ձեռքերի վրա չամիչներ խրելով: Թխվելու ընթացքում դրանց ուռչելը կամ սմքելը համապատասխանաբար դրական կամ բացասական խորհուրդ ուներ էր տվյալ տարվա համար: Օրինակ, եթե կնոջը ներկայացնող խմորեղենի որովայնը թխելիս ուռչում էր՝ ընտանիքում նոր երեխա պիտի ծնվեր: Այստեղ թխում էին նաև կլոր, մեջը ծակ խմորեղեններ, որը լոռեցիները կոչում էին «կլկա» կամ «ղուլա»։  Դրանք խորհրդանշում էին հացի հորեր։ Անդույթի համաձայն՝ Նոր տարվա օրը այն անց էին կացնում գոմեշի և եզան եղջյուրներին, որպեսզի այդ տարի հորը լցվի ցորենով։ 

Այսպիսին է Դեբեդի կիճը՝ լի ավանդապատումներով, զարմանալի սովորույթներով,  խորհրդավորությամբ, բայց միևնույն ժամանակ հայտնի իր պարզությամբ, անկեղծությամբ ու ջերմությամբ։

Հղումներ՝ 

Ղանալյան Ա․ (1969) Ավանդապատում։ Երևան. ՀՍՍՀ գիտությունների ակադեմիա, 757 էջ:

Օդաբաշյան Ա․Ա․ (1978) Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն։ Նյութեր և ուսումնասիրություններ։ Երևան. ՀՍՍՀ գիտությունների ակադեմիա, 173 էջ:

Մկրտչյան Ս․Ս․ (2010) Տոներ։ Հայկական ժողովրդական ծեսեր, սովորույթներ, հավատալիքներ (ավանդույթ եվ արդիականություն)։ Երևան. «Գասպրինտ» հրատ., 192 էջ։

Խառատյան-Առաքելյան Հ․  (2005) Հայ ժողովրդական տոները: Երևան․ «Զանգակ-97», Խ-310, 360 էջ։

Պատմության և մշակույթի հարցեր (2020) Օժանդակ ձեռնարկ զբոսավարների, երիտասարդ գիտաշխատողների, ասպիրանտների և հայցորդների համար: Երևան. Մատենադարան, 424 էջ։

Հայ ազգային ծեսերն ու տոները։ [Առցանց]:  Հասանելի է. https://tinyurl.com/yynt2hcj [Դիտված 15 մայիս 2021]:

Լուսանկարների մի մասը վերցրած են գուգլ որոնողական համակարգից։